Czytelnika uderza staranne piękno edytorskie tej książki[1]. Na okładce, na tle ciepłej sepii umieszczony został autoportret autora sztambucha/szkicownika, przebywającego w latach 1850-1857 na zesłaniu w Omsku Cypriana Dunin-Wąsowicza (1819-1857). W środku odnajdujemy reprodukcje, wykonanych przez niego kilkudziesięciu portretów więźniów z Cytadeli Warszawskiej i zesłańców, jak w fudze, pojawiają się niemal w takiej samej sepiowej, wyciszonej tonacji kolorystycznej. Można by z tych kart na nowo złożyć cudem ocalały sztambuch.

Autorką jego naukowego opracowania jest prof. Wiktoria Śliwowska, która po serii źródeł z epoki cara Mikołaja I, w większości pamiętników i zeznań złożonych przez spiskowców, powstańców i zesłańców przed różnymi Komisjami Śledczymi, tym razem zaprezentowała czytelnikom ciekawym historii XIX wieku źródło ikonograficzne. Pisząc o Wąsowiczu, który rysował konterfekty zesłanych na Syberię Polaków "z myślą o tym, by nie zapominać o ofiarach walki o niepodległość ojczyzny", uzasadniła edycję jego "prywatnego dzieła" uwspółcześnionym, ale w intencji tak samo brzmiącym argumentem: "Nie wszyscy z nich trafią przecież [...] do PSB i internetu". Ten sam głos - ocalić od zapomnienia - słyszymy w sztambuchowym wierszu jednego z omskich zesłańców, sportretowanych przez Cypriana Wąsowicza: "Co w naszym kraju najlepszego było/ W pośród burz srogich wszystko się rozbiło,/ Ojczyźnie wrócą niedobitków szczątki/ W księdze tej będą tylko ich pamiątki." (Prawdymów Mieczysław Wyrzykowski).

Sztambuchy romantyczne w portretach, sentencjach, wierszach, nutach, rysunkach etc. utrwalały aurę chwil ważnych i szczególnych dla ich właścicieli, czasami patetycznych, a czasami sentymentalnych. Te z Syberii mają charakter wyjątkowej pamiątki, ocalałe po zesłaniu z pożarów, wojen i dramatycznych wydarzeń stawały się niemal zawsze cenną rodzinną relikwią. Niektóre z nich dopiero dzisiaj są udostępniane przez rodziny historykom i wydawane z aparatem naukowym.

Sztambuchy były i są nadal świadkami, bezgłośnie przekazującymi uważnemu czytelnikowi całkiem niemałą porcję informacji. Czyż, po przeczytaniu sentencji i wierszy o losie patriotów polskich epoki mikołajowskiej nie dowiadujemy się więcej, kiedy możemy zobaczyć ich wyraz twarzy, spojrzenie, pozę, strój. Wąsowicz starał się pokazać w szkicowanych przez siebie portretach cechy charakterystyczne, ale we wszystkich jego wizerunkach dominuje wyraz smutku, połączony z godnością, czasami tylko z rezygnacją.

Cyprian Dunin-Wąsowicz, po ukończeniu studiów na Uniwersytecie w Petersburgu, przez kilkanaście lat był nauczycielem w Suwałkach i Radomiu, a następnie asesorem Sądu Policji Poprawczej w Warszawie. W 1848 r. został przyjęty do spisku przez Romualda Świerzbieńskiego[2], członka kierownictwa Organizacji 1848, który po aresztowaniu, ujawnił ze szczegółami strukturę spisku i wydał w ręce policji wszystkich jego uczestników, w tym Wąsowicza. Od 1850 r. był więziony w Cytadeli Warszawskiej. Tam, nieoczekiwanie ujawnił się jego talent artystyczny i potrzeba utrwalenia twarzy współwięźniów na skrawkach papieru. Zesłany w 1851 r. na Syberię do Omska wziął ze sobą szkicownik. W różnym czasie, aż do swojej śmierci w 1857 r. szkicował twarze Sybiraków.

Wiktoria Śliwowska dopełnia oglądanie portrecików Wąsowicza komentarzami poszerzonymi o informacje biograficzne i bibliograficzne. Na przykład, w towarzyszącym wizerunkowi Gustawa Ehrenberga, podobno syna cara Aleksandra I, spiskowca i autora wiersza Szlachta w roku 1831 [incipit: "O cześć wam panowie magnaci..."], biogramie zamieściła następujący appendix: "Papiery Gustawa Ehrenberga spłonęły w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie w czasie ostatniej wojny; ocalała jedynie część odpisów dokonana przez Zofię Niesiołowską-Rothertową, autorkę biogramu Ehrenberga w VI tomie Polskiego Słownika Biograficznego, przygotowującą pracę o nim. Literatura o poecie jest nader obfita, zaś materiały śledczo-sądowe [...] zachowane w archiwach w Moskwie i we Lwowie, opublikowane zostały w tomie "Stowarzyszenie Ludu Polskiego w Królestwie Polskim. Gustaw Ehrenberg i "świętokrzyżcy" (Wrocław 1978)".

W galerii postaci utrwalonych w szkicowniku przez Cypriana Wąsowicza są między innymi: Piotr Wysocki, organizator spisku podchorążych w Warszawie, który stanął 29 listopada 1830 r. na czele powstania i uczestniczył w kampanii 1831 r., podczas której dostał się do niewoli rosyjskiej, Gotard Sobański, członek Towarzystwa Patriotycznego, uczestnik powstania listopadowego ujęty w maju 1831 r. przez chłopów pod Daszowem na Ukrainie i oddany w ręce policji rosyjskiej, a następnie skazany na sześć lat kazamatów i osiedlenie na Syberii[3], Tomasz Bułhak, uczestnik konspiracji Szymona Konarskiego na Litwie, Maciej Łowicki, też spiskowiec litewski, aresztowany i zesłany na Syberię w 1840 r., Napoleon Nowicki, uczestnik powstania listopadowego, partyzantki Zaliwskiego i współzałożyciel Stowarzyszenia Ludu Polskiego, aresztowany w 1838 r., Szymon Tokarzewski, agitator w spisku księdza Piotra Ściegiennego, aresztowany w 1844 r., Aleksander Albert Krajewski, członek warszawskiego Stowarzyszenia Ludu Polskiego, zw. Świętokrzyżcami, czy Konstanty Ruszkowski, należący do tzw. Organizacji 1848.

Cyprian Wąsowicz utrwalił też pięknym rysunkiem swoją żonę, Apolonię, która przybyła na Syberię Zachodnią latem 1853 r., by dzielić z nim zesłańczy los. Po jego śmierci 17 XI 1857 r. w Omsku wróciła z dziećmi i szkicownikiem męża do Królestwa Polskiego. To prawdopodobnie Apolonia Wąsowicz nadała mu formę sztambucha, zamieszczając wiersze i rysunki z późniejszego czasu, m.in. z mogiłą Wąsowicza w Omsku.

Edytorstwo Wiktorii Śliwowskiej pokazuje maestrię pracy historyka. Pasjonującą "dłubaninę" w archiwaliach i źródłach, na których można budować kolejne opracowania. Odszukiwać nowe dokumenty. Inaczej interpretować fakty. Przywracać pamięć o osobach, które zniknęły w odmętach czasu. Warsztat edytorski, szacunek dla źródeł i ich interpretacji, a także konieczność ich wydawania Wiktoria Śliwowska "odziedziczyła" po swoim mistrzu, prof. Stefanie Kieniewiczu. Tak zapamiętała pożegnanie z nim, kiedy z grupką studentów odwiedziła go w szpitalu wiosną 1992 r.: "Siedział podparty poduszkami, jak zawsze wyprostowany i wypytywał nas po kolei, czym się mamy zamiar zajmować, a potem prosił, byśmy nie zapomnieli o Polskim Słowniku Biograficznym i traktowali to jako obowiązek społeczny. Mówił, że sam zostawił biogramy na zapas, że to pochłania sporo czasu, jest nieproporcjonalne do honorarium, ale należy do naszych zobowiązań jako historyków. Było to dla mnie pierwsze takie pożegnanie w duchu XIX-wiecznym, które zapamiętałam na całe życie"[4]. W Sztambuchu Cypriana Dunin-Wąsowicza znajdziemy bardzo wiele odwołań do biogramów zamieszczonych w PSB.

Tak jak pasjonujące i przejmujące były losy postaci utrwalonych przez Wąsowicza, tak można mówić o niezwykłej drodze, jaką pokonał jego szkicownik/sztambuch z Omska do rąk Macieja Plewińskiego w Krakowie. Szczęśliwy koniec tej historii wyglądał tak: w końcu 2014 r. Maciej Plewiński, znany krakowski artysta fotografik, pra-prawnuk Cypriana Wąsowicza, przesłał na adres e-mailowy Pani Profesor informację o posiadanym skarbie. Nie mógł lepiej wybrać, wszak Wiktoria Śliwowska, niemal jak Wąsowicz, doskonale znała wielu bohaterów tego sztambucha, nie tylko z zeznań śledczych. Maciej Plewiński wykonał reprodukcje i znakomicie przygotował je do druku. Sztambuch ukazał się drukiem już w 2015 r. Szybciej i piękniej nie można było go wydać.

W zadedykowanym mi egzemplarzu wytwornej edycji Sztambuch Cypriana Dunin-Wąsowicza prof. Wiktoria Śliwowska napisała, że jest to jej "zapewne ostatni trud edytorski". Na szczęście, nie dotrzymała słowa. Dwa lata później, w 2017 r. ukazał się przygotowany przez nią do druku, liczący 470 stron, tom Jan Trynkowski, Polski Sybir: zesłańcy i ich życie. Narodziny mitu.[5]

dr hab. Elżbieta Orman, prof. IH PAN

[1] Sztambuch Cypriana Dunin-Wąsowicza, opracowanie naukowe Wiktoria Śliwowska, Warszawa 2015 (Wyd. NERITON i IH PAN).

[2] Sprawa zeznań Romualda Świerzbieńskiego i jego zdrady była dla Wiktorii Śliwowskiej przeżyciem naukowym i emocjonalnym. Nie omieszkała także w tej edycji wypomnieć Sławomirowi Węgrzynowiczowi, autorowi monografii Patrioci i zdrajcy. Społeczeństwo Królestwa Polskiego wobec mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 (Kraków 2014), że zdrajcę, którego władze rosyjskie wynagrodziły za ujawnienie spisku dożywotnią nagrodą 300 rb. rocznie, nazwał patriotą.

[3] Sztambuch Cypriana Wąsowicza pozwala w tym przypadku dokonać erraty w dacie śmierci Sobańskiego na rok 1852. Zob. biogram Wiktorii Śliwowskiej: Sobański Gotard (zm. 1841), ziemianin, uczestnik .powstania listopadowego, w: Polski Słownik Biograficzny, T. XXXIX, Warszawa-Kraków 1999, s. 423-424.

[4] E-mail W. Śliwowskiej do E. Orman. Kserokopia w posiadaniu E. Orman.

[5] Jan Trynkowski, Polski Sybir: zesłańcy i ich życie. Narodziny mitu, do druku przygotowała Wiktoria Śliwowska, przedmową opatrzyli Wiesław Caban i Wiktoria Śliwowska, Warszawa 2017 (Wyd. NERITON, IH PAN).

Ostatnia książka prof. Władysława Zajewskiego Trudna droga do niepodległości, której dwa wydania ukazały się w krakowskich ARCANACH (2017, 2018), zbiera w jeden tom jego rozważania historyczne, które ogłaszane na przestrzeni kilkudziesięciu lat i rozrzucone w różnych czasopismach naukowych ulegały powolnemu zapomnieniu. Dla niecierpliwego czytelnika to subiektywnie zestawione silva rerum ma wielki walor: nie zmusza go do wielogodzinnej uwagi nad śledzeniem wywodów autora, których wynik ukryty jest, jak w kryminale – w ostatnim akcie sztuki. Może przeskakiwać z tematu na temat, „serfować” po esejach i recenzjach, wydarzeniach znanych i zapomnianych, może odczytywać nowe oświetlenia faktów, powierzchownie omówionych w podręcznikach historii.

Urodzony w Wilnie i w ostatnich latach powracający metaforami poezji do kraju lat dziecinnych Władysław Zajewski, jako historyk zawsze wrażliwy był na zagadnienie niepodległości Polski i wszelkie próby „wybicia się” na niepodległość. Pod wpływem swojego łódzkiego mistrza, prof. Józefa Dutkiewicza, naukowe pasje skoncentrował przede wszystkim na powstaniu listopadowym. Ten temat stanowił główną oś jego książek, artykułów i esejów, od magisterium, przez doktorat i habilitację, aż po niemal całą twórczość naukową. Trudno jednak byłoby całą bogatą twórczość Władysława Zajewskiego wtłoczyć tylko pod ten jeden mianownik: powstania listopadowego. Wszak bliskie były mu tematy związane z epoką napoleońską. Głęboko zanurzony w XIX wiek nie mógł nie podjąć ważnego tematu, „sprawy” polskiej w Europie w XIX wieku, szczególnie w okresie podejmowania decyzji na Kongresie Wiedeńskim i w latach po klęsce powstania listopadowego. Bez uwzględnienia kontekstu skutków dyplomacji Świętego Przymierza obraz historii Polski byłby ułomny. Emigracja polistopadowa, a szczególnie stojący na czele Hotelu Lambert książę Adam Jerzy Czartoryski, prowadząc swoistego rodzaju „ministerstwo spraw zagranicznych nieistniejącego państwa”, uczynił po 1832 r. sprawę polską „integralną częścią polityki europejskiej”. Celnie przy tym prof. Zajewski podkreślał, że w Europie było wiele, podobnych do polskiej „spraw narodowych”, takich jak: grecka, belgijska, włoska, ale i rumuńska, węgierska czy chorwacka. Biorąc pod uwagę „szczęśliwy finał” niektórych z nich, przytoczył słowa starszego o pokolenie Henryka Wereszyckiego, który zajmując się kwestią polską w czasach sojuszu trzech cesarzy, a szczególnie Otto von Bismarcka, próbującego wskrzesić Święte Przymierze, konstatował: „żaden naród walczący o swoją wolność w XIX wieku w Europie nie zdobył tej wolności bez pomocy jakiegoś mocarstwa, tylko taka pomoc zapewniała zwycięstwo”.

Nie ulega wątpliwości, że w polskiej myśli historycznej prace Władysława Zajewskiego wpisują się w nurt „optymistyczny”. W eseju Romantyzm i historia napisał: „klęska w świecie materii [...] nie oznacza klęski w świecie ducha”. W recenzji książki pod tym samym tytułem Marii Janion i Marii Żmigrodzkiej polemizuje z niektórymi tezami autorek. Ich refleksja w odniesieniu do bezsilności historyków wobec mitologizowania niektórych wydarzeń w dziejach Polski i zdanie: „Porażką [...] można nazwać fakt, że badania naukowców [czytaj: historyków] nie były w stanie podważyć legendy w odczuciu zbiorowości”, wywołała pytanie retoryczne: „Czy zadaniem nauki historycznej jest unicestwienie każdej legendy? Formalnie tak, bo to się mieści już w pojęciu nauka, lecz z drugiej strony: czy istnieje społeczeństwo całkowicie pozbawione owych ‘mitów patriotycznych’?” W dalszej części Władysław Zajewski przedstawił swoje credo na temat roli mitotwórczych legend i tradycji patriotycznej, szczególnie w sytuacji narodu pod zaborami i pod obcą okupacją: „Każdy naród ma zasób drogich mu legend i mitów, które są niezbędnym elementem więzi narodowej”. Doświadczony wojną, przeżyciami w Wilnie oraz przemyśleniami historyka badającego XIX wiek, dodawał: „upadek własnego państwa, rozbiory, niewola wpłynęły w ogromnym stopniu na intensyfikację i rozpowszechnienie legend. Spełniały one rolę konstruktywną, umacniały patriotyzm, cementowały jedność narodu i jego duchowy opór przeciw zaborcy. Tak było nawet w okresie II wojny światowej i trudno fakt ten nazwać ‘porażką’ historyków”.

Jest Władysław Zajewski znawcą twórczości Maurycego Mochnackiego, a szczególnie jego Powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831, dzieła po raz pierwszy rzetelnie naukowo opracowanego przez Stefana Kieniewicza i wydanego w 1984 r. Wywoływało ono emocje patriotyczne i refleksje w duchu romantycznym; na dowód przytoczył opinie dwóch historyków. Szymon Askenazy pisał z emfazą: „Orzeł polski odlatując upuścił jedno białe pióro, podniósł je Mochnacki i napisał nim swoją Historię”. Według Artura Śliwińskiego dzieło Maurycego Mochnackiego „ma ustępy, w których wskazania autora snują się jak oślepiające błyskawice, a słowa krytyki biją jak pioruny. [...] Pod względem rozległości wpływu na kształtowanie się ideologii polskiej po roku 1831 Powstanie narodu polskiego nie ma sobie równych w piśmiennictwie naszym”. Recenzja Zajewskiego jest pełna podziwu dla niezrównanego edytora, Stefana Kieniewicza, który nakazując krytyczne podchodzenie do niektórych sądów i spostrzeżeń autora historii powstania 1831 r., pisał: „Obcowanie z Mochnackim przynosi satysfakcję estetyczną doskonałego stylu, który ani trochę nie zwietrzał po latach. Przynosi też Polakowi okazję do wzruszeń, jakże często wciąż aktualnych. Stwarza, co może ważniejsze, okazję do rozmyślań nad polskim ‘być albo nie być’”. – i ostrzegał – „Zeszedłby, tak mi się zdaje, na manowce dzisiejszy Polak, który by przyjął za własne wszystkie tezy Mochnackiego”. Dla Zajewskiego Mochnacki to nie tylko pisarz i historyk, ale ktoś dobrze mu znany, także z korespondencji i opinii mu współczesnych. W recenzji książki Historia jest we mnie napisał: „Gdyby Maurycy Mochnacki przeczytał zdanie prof. Mączaka, że Królestwo Polskie 1815-1830 było zarządzane wzorowo, to padłby zemdlony!”.

„Serfując” po ostatniej książce Władysława Zajewskiego możemy zatrzymać się przy mało znanej historii majora Onufrego Radońskiego i jego udziału w rewolucji neapolitańskiej 1820-1822. Ten oficer armii Księstwa Warszawskiego i uczestnik wojen napoleońskich był w Warszawie aktywnym masonem i współzałożycielem wojskowego Wolnomularstwa Narodowego w 1818 r. We Włoszech związał się z ruchem karbonarskim i w 1820 r. wystąpił z projektem utworzenia w Neapolu legionu polskiego z generałem Chłopickim na czele, mającego wspierać tamtejszą rewolucję. Jego działalność nie uszła uwadze szpiegów rosyjskich i austriackich i po powrocie do Królestwa Polskiego w 1821 r. został na krótko aresztowany. Od 1823 r. przebywał w Szwajcarii, gdzie nawiązał kontakty z miejscowymi działaczami rewolucyjnymi. Zmarł w Lugano w zagadkowych okolicznościach w 1830 r., przed wybuchem powstania listopadowego. Wszystkie szczegółowe informacje dotyczące biografii Onufrego Radońskiego przed 1820 r. i po 1823 r. możemy czerpać z biogramu Zbigniewa Zacharewicza zamieszczonego w Polskim Słowniku Biograficznym (Wrocław–Kraków–Warszawa 1986, T. XXIX, s. 743-745), znakomicie dopełniającego ciekawy tekst Władysława Zajewskiego.

Trudno pominąć recenzję z obszernej i znakomitej monografii „Diabeł Asmodeusz” w niebieskich binoklach i kraj przyszłości. Hrabia Adam Gurowski i Rosja (2012) pióra Henryka Głębockiego. Biografia Gurowskiego jest jak wyjęta z antologii postaci Dziwne życia Polaków i Polek Michała Czajkowskiego. Był współorganizatorem tzw. spisku koronacyjnego w 1829 r. i radykalnym działaczem Towarzystwa Patriotycznego w czasie powstania listopadowego. Ale na emigracji przestał wierzyć w możliwość niepodległej egzystencji Polski, stając się gorliwym głosicielem panslawizmu i samowładztwa carskiego. Chcąc przyspieszyć rusyfikację narodu polskiego doradzał władzom rosyjskim w jaki sposób można to uczynić najskuteczniej. W swoich przekonaniach utwierdził się po rabacji galicyjskiej, uważając że chłop polski zawsze stanie po stronie zaborczego państwa.

Lektura ostatniej książki Władysława Zajewskiego to nie tylko przegląd tematów, które go zajmowały, ale także duża porcja do przemyśleń nad dziejami Polski i kondycją Polaków w „niepięknym” XIX wieku.

dr hab. Elżbieta Orman, prof. IH PAN

Z niesłabnącą ciekawością i rosnącym podziwem sięgnęłam po kolejną książkę Eugeniusza Niebelskiego, który od lat sumiennie tworzy „Antologię Polaków” na Syberii, rozpisaną na książki, artykuły, źródła i biografie w leksykonach. Tym razem do swojego "Salonu Nieśmiertelnych” zaprosił Krakowianina.

Antoni Rozmanith - zesłaniec 1863 roku. Wspomnienia nadbajkalskie i syberyjski album - to ostatni volumen tej Antologii. Podobnie, jak w poprzednich swoich pracach surowy obiektywizm umiejętnie połączył z fascynującą narracją. Bo Niebelski doskonale zna to „syberyjskie towarzystwo”, tych niepokornych patriotów, skazanych na syberyjską katorgę. Jego prace są niezastąpionym przewodnikiem po traumatycznych życiorysach Sybiraków.

Książka Eugeniusza Niebelskiego składa się z dwóch wyraźnych części. W pierwszej, biograficznej oprócz znanych już faktów, między innymi z biogramu pióra Franciszki Ramotowskiej w Polskim Słowniku Biograficznym, autor zamieszcza nowe ustalenia, korekty i komentarze do życiorysu Rozmanitha i jego otoczenia. Uwagę przykuwa niezwykle ciekawy i obszerny fragment o jego przemysłowej działalności w podkrakowskich Rakowicach, gdzie założył i z powodzeniem prowadził od 1884 r. „Fabrykę parową cykorii i surogatów kawy i kawy figowej”.

Czytając drugą część możemy rozsmakować się w lekturze wspomnianych wcześniej źródeł i oglądaniu ikonografii, w tym znakomitych zdjęć Eugeniusza Niebelskiego przedstawiających przyrodę jeziora bajkalskiego i miejsc, w których przebywał bohater jego książki na zesłaniu.

Urodzony i zmarły w Krakowie Antoni Rozmanith (1843-1905) był typem romantycznego powstańca i racjonalistycznego pozytywisty. Jego biografię w suchym, leksykalnym języku można by zamknąć w zdaniu: uczestnik powstania styczniowego, zesłaniec na Syberię, po powrocie z zesłania został przemysłowcem, właścicielem fabryki kawy w Rakowicach pod Krakowem. Niebelski, zajmująco pisząc o tym wszystkim, nacisk kładzie na jeszcze dwa inne dzieła Rozmanitha, ważne dla polskiej historii i kultury: sztambuch „Syberia 1866 r.” oraz Wspomnienia z nad Bajkału (Kraków 1870).

Antoni Rozmanith, czynny we władzach powstańczych od kwietnia 1863 r. jako naczelnik Ekspedytury Rządu Narodowego w Warszawie, po dekonspiracji, został aresztowany, uwięziony w Cytadeli warszawskiej i 20 XI 1863 r. skazany na śmierć przez powieszenie; w wyniku decyzji namiestnika Fiodora Berga karę zamieniono w grudniu na 20 lat robót katorżniczych na Syberii wschodniej. Na początku 1864 r. dotarł do Usola nieopodal Irkucka, gdzie znajdowały się warzelnie soli. Tak jak setki innych polskich zesłańców pracował w nich, ale jako jeden z nielicznych zdołał ten czas utrwalić. Będąc pewnym, że czas katorgi syberyjskiej jest szczególny, a ludzie, z którymi połączył go los, są w mniejszym lub większym stopniu wybitni. Szczególnie przeżył powstanie polskich zesłańców nad Bajkałem. Chcąc je unieśmiertelnić, krótko po tych wydarzeniach zaczął zbierać relacje uczestników i świadków. Wtedy też, zgodnie z obowiązującą, zwłaszcza w 1. połowie XIX wieku, romantyczną konwencją, założył sztambuch „Syberia 1866 r.” Zgromadził w nim autografy, notaty biograficzne, sentencje, wiersze, rysunki, akwarele i fotografie ilustrujące życie zesłańców na Syberii oraz widoki Usola.

Miał Rozmanith szczęście, bo dzięki staraniom Komitetu Wzajemnej Pomocy Sybiraków w Krakowie i interwencji rządu austriackiego, jako poddany austriacki wrócił do Galicji z zesłania już w 1868 r. Niedługo potem, w latach 1869-1870 zaczęły się ukazywać w krakowskim „Czasie” jego Wspomnienia znad Bajkału. Przyczynek do historii wygnaństwa z notat i opowiadań spisał Rościsław (osobno ukazały się w Krakowie w 1870 r.). Było to pierwsze opracowanie dziejów powstania na Syberii w 1866 r. Natomiast sztambuch "Syberia 1866 r." stał się rodzinną relikwią, nieprzeznaczoną do druku.

Miał Rozmanith szczęście, że jego śladami, ze szkiełkiem i empatią wytrawnego badacza, podążył Eugeniusz Niebelski. Opracowane przez niego, pierwsza edycja sztambucha Syberia 1866 r. i Wspomnienia z nad Bajkału z naukowym komentarzem, dopełniają wcześniej opracowane przez Annę Brus i Wiktorię Śliwowską Wystąpienie polskich katorżników na trakcie okołobajkalskim. Cztery relacje: Wlhelm Buszkat, Piotr Deręgowski, Adam Jastrzębski, Zygmunt Odrzywolski (Warszawa 2007). Są ważnym materiałem źródłowym do biografii Sybiraków i miejsc zesłania (w tym przypadku Usola). Dzięki pieczołowitości tak wytrawnych historyków czytelnicy i badacze, ciekawi historii XIX wieku, otrzymali niemal pełny zbiór wspomnień i relacji o mało znanym powstaniu 1866 r. na Syberii i o losach nietuzinkowych Polaków.

dr hab. Elżbieta Orman, prof. IH PAN